Get Even More Visitors To Your Blog, Upgrade To A Business Listing >>

Vedanta Saara - Sadanand Yogindra Saraswati - Part 3

Vedanta Saara - Sadanand Yogindra Saraswati - Part 3
पूर्व श्लोकों में बताया था कि अधिकारी वह है

  • जिसको विधिवत वेद-वेदांगों का अध्ययन करने के द्वारा समस्त वेदार्थ प्राप्त हो गया है इस जन्म में अन्यथा किसी और जन्म में। 
  • जिसनें काम्य और निषिद्ध कर्मों का त्याग कर दिया है और फिर नित्य नैमित्तिक प्रायश्चित्त तथा उपासना कर्मों के अनुष्ठान के द्वारा समस्त पापों और मलिनता का नाश कर अन्तःकरण को अत्यन्त निर्मल कर लिया है। 
इस प्रकार के अनुष्ठान से व्यक्ति साधन चतुष्टय सम्पन्न अधिकारी होता जाता है वह ही यथार्थ ज्ञान को ग्रहण करने के लिये योग्य प्रमाता है। अतः नित्य नैमित्तिक और उपासना कर्मों के द्वारा चित्त तैयार हो जाता है और साधक चतुष्टय साधनों से समपन्न हो जाता है।
अब यहां साधन चतुष्टय की चर्चा प्रारम्भ करते हैं -

साधन चतुष्टय


साधनानि- नित्यानित्यवस्तुविवेकेहामुत्रार्थफलभोगविराग-शमादिषट्कसम्पत्तिमुमुक्षुत्वानि ॥१५॥

अन्वयः – साधनानि – नित्य-अनित्य-वस्तु विवेक, इह अमुत्र अर्थ-फल-भोग-विराग, शम-आदि-षट्क-सम्पत्ति-मुमुक्षुत्वानि।

अन्वयार्थः – (साधनानि) वह ४ साधन हैं – (नित्य-अनित्य-वस्तु विवेक) नित्य और अनित्य वस्तु का विवेक, (इह) यहां इस लोक में, और (अमुत्र) परलोकों में (अर्थ-फल-भोग-विराग) कर्म के फल रूपी प्राप्त भोगों से वैराग्य, (शम-आदि-षट्क-सम्पत्ति) शम आदि छः सम्पत्तियाँ तथा (मुमुक्षुत्वानि) मुमुक्षुत्व।

The means to the attainment of Knowledge are: discrimination between things permanent and transient; renunciation of the enjoyment of the fruits of actions in this world and hereafter; six treasures, such as control of the mind etc., and the desire for spiritual freedom.

इनका विस्तार आगे के श्लोकों में करते हैं -

नित्यानित्यवस्तुविवेकस्तावद् ब्रह्मैव नित्यं वस्तु ततोऽन्यदखिलमनित्यमिति विवेचनम् ॥१६॥

अन्वयः – नित्य-अनित्य-वस्तु-विवेकः तावद् ब्रह्म एव नित्यं वस्तु ततः अन्यद् अखिलम् अनित्यम् इति विवेचनम्॥

अन्वयार्थः – (नित्य-अनित्य-वस्तु-विवेकः) नित्यानित्यवस्तुविवेक इस शब्द का (तावद्) अर्थ हुआ (ब्रह्मैव) एकमात्र ब्रह्म ही (नित्यं वस्तु) नित्य वस्तु है और (ततः) उसके (अन्यद्) अतिरिक्त (अखिलम्) सब कुछ (अनित्यम्) अनित्य है (इति) इस प्रकार का (विवेचनम्) विवेचन करना।

Discrimination between things permanent and transient; this consists of the discrimination that “Brahman alone is the permanent Substance and that all things other than It are transient.”

विवेक शब्द बना है – “विजिर् पृथग्भावे” धातु से जिसका अर्थ होता है – अलग भाव (होना)। विवेक शब्द का अर्थ होता है अलग करना। इस प्रकार बुद्धि से अलग करने को विवेचन करना कहते हैं। अपने लिये अच्छे बुरे का विवेक करना, एक वस्तु से अन्य वस्तु को अलग करना इस प्रकार का विवेक सामान्यतः सबके अन्दर होता है परन्तु यहां साधनों में एक विशेष प्रकार का विवेक अपेक्षित होता है और वह है – नित्य और अनित्य वस्तु का विवेक। नित्य वह है जिसका किसी भी काल में अभाव नहीं है - – नाभावो विद्यते सतः, जो तीनों भूत भविष्य और वर्तमान तीनों काल में विद्यमान है – त्रिकालेऽपि यत् तिष्ठति । एकमात्र ब्रह्म ही सदा विद्यमान नित्य वस्तु है। इसके विपरीत जो कुछ भी है वह अनित्य और असत् है – नासतो विद्यते भावः। विवेक पहला साधन है और उसी के फलस्वरूप अनित्य और असत् जगत् से वैराग्य उत्पन्न होता है।

ऐहिकानां स्रक्चन्दनवनितादिविषयभोगानां कर्मजन्यतयानित्यत्ववद् आमुष्मिकाणामप्यमृतादिविषयभोगानामनित्यतया तेभ्यो नितरां विरतिः इहामुत्रार्थफलभोगविरागः॥१७॥

अन्वयः – एहिकानाम् स्रक्-चन्दन-वनिता-आदि-विषय-भोगानाम् कर्मजन्यतया-अनित्यत्ववत् आमुष्मिकाणाम् अपि अमृत-आदि-विषय-भोगानाम् अनित्यतया तेभ्यो नितराम् विरतिः – इह-अमुत्र-फलभोग-विरागः।

अन्वयार्थः – (एहिकानाम्) इस लोक में (स्रक्) फूलों की माला (चन्दन) चन्दन (वनिता) स्त्री (आदि) आदि जो (विषय-भोगानाम्) विषय भोग हैं वह (कर्मजन्यतया) कर्मजन्य होने के कारण (अनित्यत्ववत्) अनित्य है, इसी प्रकार (आमुष्मिकाणाम्) परलोक से संबंध रखने वाले (अपि) भी (अमृत-आदि) देवत्व आदि स्वर्गलोक और अन्य लोकों के (विषय-भोगानाम्) विषय भोग भी (अनित्यतया) अनित्य हैं, एसा जानकर (तेभ्यो) इन दोनों के प्रति (नितराम्) नितान्त (विरतिः) वैराग्य होना, (इह-अमुत्र-फलभोग-विरागः) इहामुत्रफलभोगविरागः इस शब्द का अर्थ है।

The objects of enjoyment hereafter, such as immortality etc., being as transitory as the enjoyment of such earthly objects as a garland of flowers, sandal paste and sex-pleasures, which are transitory, being results of action – an utter disregard for all of them is renunciation of the enjoyment of fruits of action in this world and hereafter.

माला से अर्थ है प्राप्त होने वाला सम्मान पद प्रतिष्ठा आदि। चन्दन से अर्थ है जो शारीरिक सुन्दरता और अपने को सवांरने का भाव आदि है और नारी से तात्पर्य है कि विषय भोग। इस प्रकार एक एक शब्द से पूरा समूह समझना चाहिये। जो भी कर्मजनित फल होते हैं वह क्षणिक और अनित्य होते हैं। जिस प्रकार इस लोक में हमार प्रत्यक्ष अनुभव है कि सभी कुछ क्षणभंगुर है इसी प्रकार हमारे कर्मों से परलौकिक सुख उत्पन्न होंगे वह भी अनित्य ही होंगे। स्वर्गलोक की अमरता भी सापेक्ष है। वह पुण्य कर्मों के फलस्वरूप प्राप्त होती है उसके क्षीण हो जाने पर समाप्त हो जाती। 
इसके श्रुति और स्मृति प्रमाण भी हैं –
“तद् यथेह कर्मजितो लोकः क्षीयते एवमेव अमुत्र पुण्यजितो लोकः क्षीयते।“ (छान्दोग्योपनिषद् ८-१-६)।
“ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकमश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान्। ते तं भुत्क्वा स्वर्गलोक विशालं क्षीणेो पुण्ये मत्र्यलोक विशान्ति॥“ (गीता ९-२१)।

ऐसे अनित्य सुख भोगों में अनन्त दुःख ही है। ऐसे समझकर उनसे वैराग्य होता है।

शमादयस्तु - शमदमोपरतितितिक्षासमाधान –श्रद्धाख्याः॥१८॥

अन्वयः – शमादयः तु – शम-दम-उपरति-तितिक्षा-समाधान-श्रद्धा-आख्याः।

अन्वयार्थः – (शमादयः तु) शमादि षट्क सम्पत्ति का – शम-दम-उपरति-तितिक्षा-समाधान-श्रद्धा (आख्याः) इस प्रकार व्याख्यान करते हैं।

Sama etc., comprise Sama or the restraining of the outgoing mental propensities, Dama or the restraining of the external sense-organs, Uparati or the withdrawing of the Self, Titiksha or forbearance, Samadhana or self-settledness, and Sraddha or faith.

वैराग्य के फलस्वरूप इन सम्पत्तियों की वृद्धि होती है - इनका विवरण आगे देते हैं –

शमस्तावत् - श्रवणादिव्यतिरिक्तविषयेभ्यो मनसो निग्रहः॥१९॥

अन्वयः – शमः तावत् – श्रवणादि-व्यतिरिक्त-विषयेभ्यः मनसः निग्रहः।

अन्वयार्थः – (शमः) शम (तावत्) होता है – (श्रवणादि) शास्त्र के श्रवन मनन और निदिध्यासन (व्यतिरिक्त) के अतिरिक्त (विषयेभ्यः) अन्य समस्त विषयों से (मनसः) मन का (निग्रहः) निग्रह करना हटा लेना।

Sama is the curbing of the mind from all objects except hearing etc.,

शब्दस्पर्शादि जो इन्द्रियों के विषय हैं उनमे मन की रुचि न होना शम कहलाता है। किन्तु तत्त्वज्ञान के साधन - श्रवण-मनन-निदिध्यासन में रुचि अवश्य होनी चाहिये।

तत्त्वबोध – शमः कः? अन्तरिन्द्रियनिग्रहः।

दमः - बाह्येन्द्रियाणां तद्व्यतिरिक्तविषयेभ्यो निवर्तनम्॥२०॥

अन्वयः – दमः बाह्य-इन्द्रियाणाम् तद् व्यतिरिक्त-विषयेभ्यो निवर्तनम्।
अन्वयार्थः – (दमः) दम कहते हैं (बाह्य-इन्द्रियाणाम्) ज्ञानेन्द्रिय और कर्मेन्द्रिय इत्यादि बाह्य इन्द्रियों का (तद् व्यतिरिक्त) उन श्रवण-मनन-निदिध्यासन के अतिरिक्त – यहां ‘तद्’ से पूर्व श्लोक में तात्पर्य है- (विषयेभ्यो) अपने अपने विषयों से (निवर्तनम्) निग्रह करना।

Dama is the restraining of the external organs from all objects except that.

ज्ञान का साधन तो श्रवणादि इन्द्रियां ही हैं उन्ही से हम गुरु के उपदेश का श्रवण करते हैं। अतः श्रवण मनन और निदिध्यासन तो करने ही चाहिये क्योंकि यही मोक्षप्राप्ति के साधन हैं परन्तु इनके अतिरिक्त अन्य विषयों से इन्द्रियों को हटा लेना चाहिये। यदि इन्द्रियाँ और मन विषयों के भोग में लगे रहे तो यह ज्ञान प्राप्ति में बाधक होगा।

तत्त्वबोध –दमः कः? बाह्येन्द्रियनिग्रह।

निवर्तितानामेतेषां तद्व्यतिरिक्तविषयेभ्य उपरमणमुपरतिरथवा विहितानां कर्मणां विधिना परित्यागः॥२१॥

अन्वयः – निवर्तितानाम् एतेषां तद् व्यतिरिक्त-विषयेभ्यः उपरमणम् उपरतिः अथवा विहितानाम् कर्मणाम् विधिना परित्यागः।

अन्वयार्थः – (निवर्तितानाम्) विषयों से हटाई हुई (एतेषां) इन मन और इन्द्रियों का (तद्) श्रवण-मनन-निदिध्यासन से (व्यतिरिक्त-विषयेभ्यः) अतिरिक्त सभी विषयों से (उपरमणम्) विरक्ति (अथवा) और दूसरी परिभाषा के अनुसार (विहितानाम्) नित्य-नैमित्तिक आदि (कर्मणाम्) कर्मों को (विधिना) शास्त्रोक्त विधि के द्वारा (परित्यागः) परित्याग करना।

Uparati is the cessation of these external organs so restrained, from the pursuit of objects other than that; or it may mean the abandonment of the prescribed works according to scriptural injunctions.

उपरति और शम-दम में सूक्ष्म अन्तर है। शम-दम का अर्थ है विषयों से मन और इन्द्रियों को हटाना और उपरति का अर्थ है उस अवस्था को स्थिर रखना क्योंकि मन और इन्द्रियां पुनः अपने विषयों मे जाने का प्रयास करेंगी। दूसरी परिभाषा है विविदिषा सन्यास लेना क्योंकि शास्त्रों के अनुसार केवल विधिवत् सन्यास ग्रहण करके की नित्य और नैमित्तिक कर्मों का त्याग किया जा सकता है। यदि ग्रहस्थाश्रम में व्यक्ति को मोक्ष प्राप्त हो भी जाता है और उसका कर्मों में कोई प्रयोजन नहीं रह जाता है फिर भी वह नित्य-नैमित्तिक कर्मों का परित्याग नहीं कर सकता। भगवान राम और भगवान कृष्ण का जीवन इसका उदाहरण है।

तितिक्षा - शीतोष्णादिद्वन्द्वसहिष्णुता॥२२॥

अन्वयः - तितिक्षा - शीत-ऊष्ण-आदि-द्वन्द्व-सहिष्णुता।

अन्वयार्थः - (तितिक्षा) तितिक्षा कहते हैं  (शीत-ऊष्ण-आदि-द्वन्द्व-सहिष्णुता) शीत ऊष्ण आदि द्वन्द्वों को सहन करना।

Titiksha is the endurance of heat and cold and other pairs of opposites.

सर्दी गर्मी के अतिरिक्त मान-अपमान जय-पराजय लाभ-हानि आदि जो भी द्वन्द्व हैं उनको सहन करना। 

इसमें मुख्य बात यह है कि बिना दुःख और शोक के सहन करता है। जैसा विवेक-चूडामणि में बताया है -

सहनं सर्वदुःखानामप्रतीकारपूर्वकम्। चिन्ताविलापरहितं सा तितिक्षा निगद्यते॥

चिन्ता और शोक से रहित होकर बिना कोई प्रतिकार किये सब प्रकार के कष्टोंका सहन करना तितिक्षा कहलाती है।

निगृहीतस्य मनसः श्रवणादौ तदनुगुणविषये च समाधिः - समाधानम्॥२३॥

अन्वयः – निगृहीतस्य मनसः श्रवणादौ तद् अनुगुण-विषये च समाधिः – समाधानम्।

अन्वयार्थः – (निगृहीतस्य) निग्रहित किये हुये (मनसः) मन को (श्रवणादौ) श्रवण-मनन-निदिध्यासन में, तथा (तद्) इनके (अनुगुण) सहायक (विषये) विषयों में (समाधिः) स्थिर रखना, कहते है – समाधानम्।

Samadhana is the constant concentration of the mind, thus restrained, on hearing etc., of the scriptural passages and other objects that are conducive to these.

तद् अनुगुण विषये – और कोई जो सहायक हो इन तीनों का जैसे वैराग्य, अमानित्व आदि विषय, तर्क मींमांसा व्याकरण आदि।शम और दम से मन को व्यर्थ की वस्तुओं से हटाया गया है। उपरति से उनको उस मनःस्थिति को स्थिर रखा गया है।
जैसे धन का व्यर्थ न व्यय करना शम और दम हैं और उसको bank में जमा करके रखना उपरति है। परन्तु यह जमा पूंजी को सही समय पर खर्च रखने के लिये हि रखा है। सही समय पर उसको खर्च करना समाधान है।
हम भी इसी प्रकार अपनी शक्ति और सामर्थ्य को व्यर्थ के विषयों में नष्ट कर रहे हैं। उन व्यर्थ के विषयों से अपने मन और इन्द्रियों को हटाना है – इसका नाम शम और दम है। फिर इनको वापस विषयों में जाने नहीं देना है – यह उपरति हो गई। अब हमारे पार मानसिक शक्ति और सामर्थ्य है अब इस सामर्थ्य को प्रयोग मोक्ष प्राप्ति के साधन में करना है। वह साधन है गुरु उपदिष्ट वेदान्त वाक्यों का श्रवण मनन और निदिध्यासन और इसमें ही मन को स्थिर रखना समाधान है। समाधि का अर्थ होता है स्थिर रखना या एकाग्र करना।

गुरूपदिष्टवेदान्तवाक्येषु विश्वासः - श्रद्धा॥२४॥

अन्वयः – गुरु-उपदिष्ट-वेदान्त-वाक्येषु विश्वासः – श्रद्धा।

अन्वयार्थः - (गुरु उपदिष्ट) गुरु के द्वारा उपदेश किये हुए (वेदान्त-वाक्येषु) वेदान्त के वाक्यों में (विश्वासः) विश्वास करना – श्रद्धा कहलाता है।

Sraddha is the faith in the truths of Vedanta as taught by the Guru.

अब यह समझा जा सकता है कि यह अन्धविश्वास या blind belief होगी क्या? प्रश्न यह उठता है कि यदि शास्त्र कुछ तर्क-असंगत (illogical) कहता है तो क्या उसको आंख बन्द करके मान लेना चाहिये? यदि नहीं मानते हैं और वेदान्त वाक्यों पर प्रश्नचिह्न उठाते हैं तो अश्रद्धा हुई और यदि मानते हैं तो अन्धविश्वास हुआ? 
वास्तव में हमें वेदान्त वाक्यों पे नहीं अपितु अपनी समझ पर प्रश्नचिह्न उठाना चाहिये। शास्त्रवाक्यों में कुछ भी तर्क-असंगत/illogical नहीं है यदि हमें लगता है कि वह illogical हैं तो यह इसलिये हैं क्योंकि हमारी समझ ठीक नहीं है। हमारी समझ illogical है न कि शास्त्रवाक्य। इसके समाधान के लिये हमें गुरुजनों से बार बार तब तक प्रश्न करना चाहिये जब तक की हमारी बुद्धि उसको ठीक से समझ न जाये और वह हमको तर्कसंगत/logical न लगने लगे। 
इसका सबसे उत्तम उदाहरण भगवद्गीता है जिसमें अर्जुन श्रीकृष्णसे अनेक प्रश्न करता है – ‘व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे’ – अर्जुन कहता कि आपके वाक्यों से मेरी बुद्धि मोहित हो रही है इसलिये कृपया पुनः बतायें। यहीं शंका समाधान का सूत्र है – तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया।

मुमुक्षुत्वम् - मोक्षेच्छा॥२५॥

अन्वयः – मुमुक्षुत्वम् – मोक्ष-इच्छा।

अन्वयार्थः – (मुमुक्षुत्वम्) मुमुक्षुत्व कहते हैं – मोक्ष-इच्छा को।

Mumukshutva is the yearning for spiritual freedom.

एवम्भूतः प्रमाताधिकारी "शान्तो दान्तः" (बृ उ ४।४।२३) इत्यादिश्रुतेः । उक्तञ्च – "प्रशान्तचित्ताय जितेन्द्रियाय च प्रहीणदोषाय यथोक्तकारिणे। गुणान्वितायानुगताय सर्वदा प्रदेयमेतत् सकलं मुमुक्षवे" (उपदेशसाहस्री ३२४।१६।७२) ॥२६॥

अन्वयः – एवम् भूतः प्रमाता अधिकारी ‘शान्तो दान्तः’ इत्यादि श्रुतेः। उक्तम् च – ‘प्रशान्त-चित्ताय जितेन्द्रियाय च प्रहीण-दोषाय यथोक्त-कारिणे। गुणान् विताय अनुगताय सर्वदा प्रदेयम् एतत् सकलम् मुमुक्षवे॥‘ इति।

अन्वयार्थः – (एवम् भूतः) ç


This post first appeared on INDIASPIRITUALITY, please read the originial post: here

Share the post

Vedanta Saara - Sadanand Yogindra Saraswati - Part 3

×

Subscribe to Indiaspirituality

Get updates delivered right to your inbox!

Thank you for your subscription

×