Μέσα στο σκοτάδι της εθνικιστικής δίνης και των μύθων για την Ελληνική επανάσταση που ακόμα και σήμερα ταλανίζει τη γνώση μας για την πραγματική ιστορία, προτίμησα να αναφερθώ στο πριν. Στους λόγους που οδήγησαν στην ελληνική επανάσταση και όχι στο τι συνέβει κατά τη διάρκεια της που μας διχάζει μέχρι σήμερα. Οι λόγοι ασφαλώς δεν είναι η ιστορικά αυθαίρετη γενικόλογη 400ετής σκλαβιά...(Η Ανατολική Ρωμαίική Αυτοκρατορία δεν ήταν ελληνική παρά τη σημαντική θέση των Ελλήνων σε αυτή κυρίως στη δύση της, ούτε η σημερινή ελληνική επικράτεια κατακτήθηκε τα ίδια χρόνια από τους Οθωμανούς). Λόγοι διαφορετικών και αντικρουόμενων συμφερόντων που στην αφετηρία τους και λόγω της ιστορικής συγκυρίας είχαν το ίδιο κοινό όραμα του απεγκλωβισμού από το Οθωμανικό καθεστώς. Ουσιαστικά μεταφέρω στο blog μια παλιά μου εργασία σε πιο απλοϊκή μορφή με σκοπό να αναφέρω κάποιους από τους σημαντικότερους που οδήγησαν στην επανάσταση.

Οι μεταβολές στην οικονομία

Α. Αγροτική οικονομία

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία βασιζόμενη στο σχήμα της επέκτασης και της σύνθεσης, στηρίχθηκε σε ένα περίπλοκο φεουδαρχικό σύστημα. Αν και ο όρος φεουδαρχικό δεν είναι ο πλέον κατάλληλος για να περιγράψει τη δομή της Αυτοκρατορίας -μιας και υπάρχουν μεγάλες διαφορές τόσο σε επίπεδο θεσμών όσο και διαφορετικής ιστορικής συγκυρίας από τη δυτικού τύπου φεουδαρχία του Μεσαίωνα - εντούτοις αποτελεί τον πιο πρόσφορο. Σε αυτό το σύστημα ο όρος της ιδιοκτησίας απουσιάζει και ο σουλτάνος ως σκιά του θεού επι της γης μοίραζε τη γη που του ανήκει στους άρχοντες – πολεμιστές με αντάλλαγμα να τον υπηρετούν. Δηλαδή να εκστρατεύουν μαζί του και να καλύπτουν τις ανάγκες του σε είδος ή σε χρήματα ανάλογα με την εποχή και την περιοχή. Η γη αυτή –μεγάλες εκτάσεις που περιέκλειαν ολόκληρα χωριά- ήταν τα τιμάρια, τα ζιαμέτια και τα χάσια. Μέσα από αυτό το σχήμα - που ίσχυσε μέχρι το 17ο αιώνα - η
Αυτοκρατορία βρέθηκε να περιλαμβάνει τεράστιες εκτάσεις γης που οι υπήκοοι της άνηκαν σε πολλές φυλές, γλώσσες και θρησκείες.
Το 17ο αιώνα οι τουρκικές κατακτήσεις φθάνουν σε οριακό σημείο και το κόστος των εκστρατειών – χερσαίων ή ναυτικών - που διεξάγονται πλέον πολύ μακριά από την καρδιά της Αυτοκρατορίας ήταν τόσο μεγάλο που μηδένιζε τα κέρδη που προέκυπταν απο τις στρατιωτικές νίκες. Το φεουδαρχικό σύστημα δεν μπορεί να εξασφαλίσει τα χρήματα που χρειάζονται και τα αδιέξοδα που δημιουργούνται αλλάζουν το χαρακτήρα της Αυτοκρατορίας.
Μιας και οι λύσεις των αδιεξόδων δεν μπορούν πλέον να αναζητηθούν έξω από τα σύνορα της Αυτοκρατορίας αλλά μέσα σε αυτά, η ανάγκη της κεντρικής εξουσίας για χρήματα αλλάζει και αλλοιώνει το καθεστώς της γαιοκτησίας. Η απόκτηση της γης δεν αποτελεί πλέον προϊόν εύνοιας του σουλτάνου ως αντιπαροχή υπηρεσιών προς αυτόν αλλά μπορεί απλά να αγοραστεί. Με αυτόν τον τρόπο έχουμε την εμφάνιση του τσιφλικίου που ο ιδιοκτήτης μπορούσε να συγκεντρώσει τη γεωργική παραγωγή, να την εμπορευματοποιήσει, και να πληρώσει σε χρήμα τους φόρους που αναλογούν στο σουλτάνο. Η νέα αυτή κατάσταση μεταφέρει την πίεση στους θεσμικά ασθενέστερους, τους χριστιανούς και τους χωρικούς, οι οποίοι ενώ μέχρι τότε άνηκαν στην κυριότητα του σουλτάνου τροφοδοτώντας τον με τα αναγκαία, δουλεύουν πλέον απευθείας για τον αφέντη τους και τη συσσώρευση πλούτου από αυτόν κάτι που συνεπάγεται με την αύξηση της φορολογίας σε χρήματα. Είναι δε άμεσα εξαρτημένοι και ελεγχόμενοι στις προσωπικές του επιδιώξεις.
Τα νέα αυτά δεδομένα δημιουργούν κοινωνική κινητικότητα στην αυτοκρατορία. Η νέα τάξη των οικονομικά δυνατών που δεν πολεμούν πλέον για την επέκταση της αυτοκρατορίας διεκδικεί τη θέση της θέλοντας να επηρεάζει περισσότερο τα πράγματα μέσα σ αυτήν. Παράλληλα η ύπαρξη ιδιοκτησίας μέσα σε ένα σύστημα που θεσμικά δεν την υποστηρίζει δημιουργεί τάσεις εξόδου από αυτό μιας και η ασυμβατότητα του δημιουργεί αδιέξοδα.

Β. Εμπόριο

Ο 17ος αιώνας όμως φέρνει αλλαγές και αναπτύσσει νέες πτυχές στο οικονομικό σύστημα της αυτοκρατορίας. Η ανάπτυξη καπιταλιστικών αγορών και η ολοένα και συχνότερη παρουσία Ευρωπαίων εμπόρων από τη Δύση στον ευρύτερο Οθωμανικό και κατά συνέπεια Ελληνικό χώρο , ανοίγει το δρόμο της επαφής και προσέγγισης με τον ευρωπαϊκό κόσμο .Οι ομόθρησκοι – παρά τις δογματικές διαφορές –Έλληνες, πέρα από τις όποιες συνειδητές ή ασυνείδητες προσδοκίες περι απελευθέρωσης καλλιεργούνται στο πλαίσιο της επαφής τους με τους δυτικούς, ευνοούνται μέσα από την εμπορική ανάπτυξη. Η οικονομική δυσκολία της εποχής εντείνει το κύμα
μετανάστευσης των Ελλήνων προς το εξωτερικό, προς την Ιταλία κ την κεντρική Ευρώπη ή ακόμα και σε περιοχές που δέχονταν λιγότερες πιέσεις. Η Συνθήκη του Πασάροβιτς που δίνει εμπορικά προνόμια στους υπηκόους του Σουλτάνου στις χώρες των Αψβούργων ευνοεί αυτό το κλίμα. Οι κοινότητες των Ελλήνων του εξωτερικού που δημιουργούνται αναπτύσσονται οικονομικά, δηλαδή αστικά και καπιταλιστικά. Η συσσώρευση κεφαλαίου, η δημιουργία νέων παραγωγικών σχέσεων και η καπιταλιστική ανάπτυξη οδηγεί τους Έλληνες στη συνειδητοποίηση της απόστασης της φεουδαρχικής Ανατολής από την συνεχώς αναπτυσσόμενη Δύση και την ασυμβατότητα των νέων δεδομένων τους με την Αυτοκρατορία.

Γ.Ναυτιλία

Η ανάπτυξη των καπιταλιστικών αγορών σε συνδυασμό με την πυκνότερη παρουσία Ευρωπαίων εμπόρων και ναυτικών στις θάλασσες της ανατολικής μεσογείου αλλάζει ακόμα περισσότερο τα οικονομικά δεδομένα των Ελλήνων. Η πρόσβαση της Ρωσίας στη Μαύρη θάλασσα το 17ο αιώνα και κατά συνέπεια η ανάγκη ναυτικής επικοινωνίας με τη δύση για την εξαγωγή των σιτηρών αλλά και εμπορικών προϊόντων τους δίνει μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη του εμπορικού ναυτικού των Ελλήνων μιας και η μορφολογία του γεμάτου ακτές και τα νησιά Ελλαδικού χώρου ευνοεί την πρόσβαση στην Ευρώπη περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα των Βαλκανίων . Οι ναπολεόντιοι πόλεμοι, που η εξέλιξη τους είχε ως συνέπεια την εξαφάνιση του Γαλλικού Εμπορίου απο την ανατολική Μεσόγειο και τον ναυτικό
Αγγλικό αποκλεισμό της Ναπολεόντιας Ευρώπης, φέρνει τους Έλληνες ναυτικούς σε κυρίαρχη θέση στην περιοχή. Το 1813 ταξιδεύουν 600 Ελληνικά πλοία χωρητικότητας μεγαλύτερης από 150.000 τόνους.

Δ. Βιοτεχνία

Παράλληλα με την ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας , η εκμετάλλευση του βαμβακιού – ειδικότερα στις περιοχές της Νάουσας και των Αμπελακίων –προωθεί την βιοτεχνική παραγωγή. Η άνοδος της όμως διακόπτεται απότομα και ουσιαστικά εξαφανίζεται από τις αγγλικές εισαγωγές που αποτελούν προϊόν της βιομηχανικής επανάστασης που λαβαίνει χώρα στη δύση. Βασικότερη αιτία αποτελεί η απουσία πολιτικής για την προστασία της εγχώριας παραγωγής από την Οθωμανική Αυτοκρατορία , που αγκιστρωμένη σε ενα αναχρονιστικό σύστημα αδυνατεί να παρακολουθήσει τις εξελίξεις που συντελούνται στο διαρκώς αναπτυσσόμενο δυτικό κόσμο.


ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΩΝ

Τα αποτελέσματα της οικονομικής διαφοροποίησης στην κοινωνία οδήγησαν στην εξέλιξη των κοινωνικών συσχετισμών μέσα σε αυτή. Τα σταθερά σχήματα που υπάρχουν στην Αυτοκρατορία – η Εκκλησία, οι Φαναριώτες και οι κοινότητες παγιοποιούνται και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο μέσα σε αυτή

Α.Εκκλησία

Το Πατριαρχείο έχει θεσμικό ρόλο από την πρώτη στιγμή της μεταφοράς της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας στην Κων/λη. Η εκκλησία του – η εκκλησία των Ρωμαίων (Ρούμ) – αποτελεί ένα αυστηρά ιεραρχημένο διοικητικό μηχανισμό με δυνατότητα φορολόγησης των πιστών και οργανωτική αυτονομία. Ως εξουσία «παρα τω Σουλτάνο» στο μέτρο που επεκτείνεται πολιτικά η Οθωμανική εξουσία, επεκτείνει ανάλογα την Οικουμενικότητα του , υποτάσσοντας ουσιαστικά τις υπόλοιπες ανεξάρτητες εκκλησίες και πατριαρχεία στον Πατριάρχη της Κων/λης. Η ανάγκη συνδιαλλαγής των Οθωμανών με την ορθόδοξη Ρωσία δίνει στον Πατριάρχη ευθύνες στο χώρο της εξωτερικής πολιτικής της Αυτοκρατορίας ενώ παράλληλα το Πατριαρχείο αναλαμβάνει το έργο της παρεμπόδισης κάθε δυτικής επιρροής στον Οθωμανικό χώρο. Παρ όλα αυτά αν και συνυφασμένος με τα Οθωμανικά συμφέροντα φορέας συντήρησης, αποτελεί με ακούσιο τρόπο φορέα εξέλιξης και
αλλαγής των κοινωνικών συσχετισμών. Ως οργανισμός που στηρίχθηκε στην Ελληνική γλώσσα , τη διατήρησε ζωντανή και λειτουργική διευρύνοντας τη χρήση της ακόμα και σε χώρους που είχε περιορισθεί ή χαθεί. Παράλληλα στήριξε με επίκεντρο το Φανάρι – περιοχή που εγκαταστάθηκε το Πατριαρχείο – μια Ελληνική διοικητική αστική τάξη που σύντομα πέρασε από τις εκκλησιαστικές ευθύνες σε σημαντικές διοικητικές θέσης τις Οθωμανικής κρατικής μηχανής. Ενίσχυσε δηλαδή με τον τρόπο του την Ελληνική γλώσσα και παρουσία μέσα στην Αυτοκρατορία.

Β. Φαναριώτες

Εκτός από την παρουσία συγκροτημένης εκκλησίας, ένας άλλος σημαντικός Ελληνικός κοινωνικός φορέας μέσα στο Οθωμανικό κατεστημένο , με παρουσία από την πρώτη στιγμή μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, είναι οι Φαναριώτες. Ονομασία που προέρχεται απο το την περιοχή εγκατάστασης τους, το Φανάρι. Οι Οθωμανοί θέλοντας να ενσωματώσουν τους θεσμούς και το κύρος μιας αυτοκρατορίας, πράγμα που υπόσχονταν δικαιώματα στη Μεσόγειο και την Ευρώπη, επιτρέπουν την ανάδειξη μιας διοικητικής αριστοκρατίας, ορθόδοξης και ελληνικά ομιλούσας, που καταλαμβάνει σημαντικές θέσεις στον κρατικό
μηχανισμό. Οι Φαναριώτες, εκμεταλλευόμενοι το δισταγμό των Σουλτάνων να αναγορεύσουν σε σημαντικά αξιώματα πρόσωπα ομόθρησκα τους που ήταν ικανά να απειλήσουν την εξουσία τους γίνονται αναπόσπαστο κομμάτι της Οθωμανικής κρατικής μηχανής. Δύο απο τα σημαντικότερα αξιώματα της Αυτοκρατορίας, του μεγάλου Δραγουμάνου (διερμηνέα) της Πύλης – περίπου αντίστοιχο αλλά όχι ανάλογο ενός σημερινού υπουργού εξωτερικών - καθώς και το αντίστοιχο του μεγάλου Δραγουμάνου του στόλου ανήκουν στους Φαναριώτες..Μετά το 18ο αιώνα η εξουσία τους μεγαλώνει μιας και αναλαμβάνουν να κυβερνούν σχεδόν αυτόνομα τις
παραδουνάβιες ηγεμονίες ως οσποδάροι (διοικητές) οπού δημιουργούν αυλές και μηχανισμούς εξουσίας – στελεχωμένους επίσης από Έλληνες – και καλλιεργούν τις Ελληνικές τέχνες και γράμματα. Αυτή η εξέλιξη φέρνει σημαντικό πλούτο στους Φαναριώτες και τους μετατρέπει σε αριστοκρατία του χρήματος που αν και σαφέστατα συντηρητική και εδραιωμένη, αρχίζει να νοιώθει εγκλωβισμένη στο αναχρονιστικό Αυτοκρατορικό σύστημα, προϊόν του οποίου είναι και η ίδια.

Γ. Κοινότητες

Οι κοινότητες αποτελούν το τρίτο παγιωμένο σχήμα στην Αυτοκρατορία. Η απουσία οργανωμένου κρατικού μηχανισμού, σε συνάφεια με την υποχρέωση των υποτελών να αποδίδουν φόρους – σε χρήμα ή σε είδος ανάλογα με την περιοχή – δημιούργησε ενδιάμεσους φοροεισπρακτικούς μηχανισμούς που είχαν το δικαίωμα να επιλέξουν αυτόνομα τον τρόπο είσπραξης τους, και να εισπράξουν κέρδος από τη διαδικασία. Ο πρώτος τέτοιος μηχανισμός ήταν οι κοινότητες. Η κοινότητα στηριζόμενη σε ένα αριθμό πλουσίων ανθρώπων - των προεστών, δημογερόντων, κοτζαμπάσηδων ή προυχόντων όπως ονομάζονταν ανάλογα με την περιοχή – που έπαιζαν το ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και τους παραγωγούς, είχε δύο ρόλους. Φρόντιζε αφ’ ενός για την πληρωμή των φόρων προς την κεντρική εξουσία, και αφ’ ετέρου για την κατανομή χρεών στους παραγωγούς. Η απουσία αναλογικού φορολογικού συστήματος τους επέτρεψε να πλουτίσουν μιας και ο φόρος που έπρεπε να εισπράξουν αποτελούσε μια σταθερά για όλη την Αυτοκρατορία και δεν επηρεαζόταν από τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής. Ο πλούτος τους δεν μετριόταν τόσο με την κατοχή γης, όσο μέσα από την ποικιλία και το μέγεθος των μηχανισμών που διέθεταν για να φέρουν σε πέρας την αποστολή τους. Η συλλογή των φόρων συχνά γινόταν σε είδος που έπρεπε να αποθηκευτεί ή να μετατραπεί σε χρήμα Κατά αυτόν τον τρόπο ένα πλήθος από παραμέτρους όπως αποθήκες, άνθρωποι για έλεγχο και προστασία, δυνατότητες εμπορίου και τοκογλυφίας σε συνδυασμό με τη δημιουργία ενός πλέγματος γνωριμιών και πρακτόρων, κατέστησε τις κοινότητες μια εξουσία που σε αρκετές περιπτώσεις οι σουλτάνοι υπολόγιζαν περισσότερο από εκείνη των ομοθρήσκων τους.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο , παράλληλα &