Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποθηκεύει εκατοντάδες ιστορίες, γεύσεις, μυρωδιές, ήχους... οι οποίοι ξαφνικά και ως δια μαγείας μπορούν να μας μεταφέρουν σε στιγμές του παρελθόντος. Από όλες τις αισθήσεις, η όσφρηση είναι αυτή που φέρνει τις περισσότερες θύμισες και αναμνήσεις, γιατί συνδέεται απευθείας με την μνήμη και τις εγκεφαλικές δομές αποθήκευσης.

«Και πολύ γρήγορα, καταρρακωμένος από την γεμάτη λύπη ημέρα που μόλις πέρασε και με την αναμονή της επόμενης εξίσου μελαγχολικής ημέρας που έρχεται, έφερα στα χείλη ένα κουταλάκι του τσαγιού στο οποίο είχα ρίξει ένα κομμάτι κέικ. Όμως την ίδια στιγμή που η μπουκιά αυτή με τα συστατικά του γλυκού άγγιξε τον ουρανίσκο μου, άρχισα να τρέμω, κάτι πρωτόγνωρο τράβηξε την προσοχή μου σε αυτό που συνέβαινε μέσα μου. Μια πεντανόστιμη ηδονή εισέβαλε μέσα μου, με απομόνωσε, χωρίς συναίσθηση του τι το προκαλούσε (...)»

... Χωρίς συναίσθηση του τι το προκαλούσε. Μια ηδονή δίχως συνειδητότητα, που ξύπνησε από την ανάμνηση μιας γεύσης, μιας οσμής που τον μετέφερε αυτομάτως και απροσδόκητα στα καλοκαίρια των παιδικών του χρόνων.

           

Το παραπάνω είναι ένα μικρό παράδειγμα από τα πολλά που συναντάμε στο έργο του Marcel Proust Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Γεύσεις και μυρωδιές που ξυπνούν αισθήσεις που ακολουθούνται από δυνατά συναισθήματα, αναμνήσεις, αισθήματα και ψυχικές τάσεις. Μα που βρίσκονταν όλες αυτές οι αναμνήσεις αν δεν είχαν ξεπηδήσει ποτέ πριν μέχρι εκείνη την στιγμή; Στον εγκέφαλο αποθηκεύονται εκατοντάδες ιστορίες που δεν είμαστε σε θέση να τις ανασύρουμε οικειοθελώς. Αλλά όταν κάποιο ερέθισμα καταφέρει να μας κυριεύσει, το μυαλό πάει χρόνια πίσω σε λησμονημένες μνήμες που ξαναζωντανεύουν μονομιάς με τρόπο εκπληκτικό και συχνά τρομακτικό!

Για τους Ramón & Cajal δεν υπήρχαν βιβλιοθήκες αναμνήσεων: οι μνήμες είναι εγκεφαλικές συνάψεις, είναι εφήμερες, καθαρή χημεία. Και χωρίς αμφιβολία, επιστρέφουν. Σήμερα γνωρίζουμε ότι όντως υπάρχουν περιοχές, ηλεκτρικά κυκλώματα ικανά να αποθηκεύσουν τεράστιες ποσότητες πληροφορίας. Έτσι ακριβώς είναι, σαν να διαθέτουμε μια πελώρια συλλογή με βιβλία, από τα οποία μπορούμε να επιλέξουμε κάποιο από τον τίτλο στην ράχη του και να ανατρέξουμε ανάμεσα στις παραγράφους του ή τις φωτογραφίες του, που μας διακτινίζουν σε περασμένες στιγμές. Το καταπληκτικό είναι ότι σε κάποιες περιστάσεις δεν χρειάζεται καν να ανατρέξουμε εμείς σε αυτή την ιδιόμορφη βιβλιοθήκη. Εισβάλλουν οι μνήμες μόνες τους, ξαφνικά και απότομα. Μέσω ενός αναπάντεχου ερεθίσματος ανοίγει μπροστά στα μάτια μας μια σελίδα που ενώ δείχνει να μην περιέχει τίποτα, ανταποκρίνεται με αυτό που μας έκανε να ξαναβιώσουμε την ξεχασμένη στιγμή, παρά με το να την φέρουμε σε πρώτο πλάνο στην μνήμη. Ο λόγος; Διότι έτσι είναι δομημένος ο ανθρώπινος εγκέφαλος και γιατί το όργανο αυτό δεν λειτουργεί μόνο του.

Ο Προυστ δεν ήταν επιστήμονας, αλλά ένας συγγραφέας με μια ιδιαίτερη ευαισθησία, ένας ζωγράφος αισθήσεων που γνώριζε πώς να διαβλέπει τον τρόπο που λειτουργεί το μυαλό πριν ακόμα η βιοτεχνολογία, η νευροεπιστήμη και πριν επίλεκτοι διανοούμενοι μπορούσαν να αποδείξουν ότι πράγματι ο εγκέφαλος και οι νευρώνες του τελούν συγκεκριμένες λειτουργίες.

Στον εγκέφαλο υπάρχουν μηχανισμοί που εξειδικεύονται στον συντονισμό διαφορετικών λειτουργιών αλληλεπίδρασης με τον εσωτερικό μας κόσμο, τις σκέψεις αλλά και το εξωτερικό περιβάλλον, όμως δεν είναι ερμητικά κλειστές μονάδες. Είναι ένα ανοικτό σύστημα διασύνδεσης. Μια ζώνη είναι υπερεξειδικευμένη στην αντίληψη και αναγνώριση των γεύσεων και των οσμών, και άλλες περιοχές του εγκεφάλου αποθηκεύουν αναμνήσεις. Μνήμες που κάποιες φορές είναι αποκλειστικά διανοητικές και άλλες αισθηματικού τύπου και μας προσκαλούν να επαναφέρουμε σε πρώτο πλάνο καταστάσεις των οποίων ο αντίκτυπος συνοδεύτηκε – ή προκλήθηκε – από ένα βίωμα ιδιαίτερο, που το αισθανθήκαμε έντονα.

Αλλά τι το ξεχωριστό έχει η όσφρηση; Σε πολλούς από εμάς δεν έχει περάσει απαρατήρητο ότι είναι η αίσθηση που περισσότερο μας φέρνει αναμνήσεις από το παρελθόν, και η εξήγηση είναι πολύ απλή. Η αίσθηση της όσφρησης συνδέεται απευθείας με το κέντρο αποθήκευσης αναμνήσεων στην μνήμη του εγκεφάλου. Η όραση, η ακοή και η αφή πρέπει να διαπεράσουν ποικίλα σκαλοπάτια μέχρι να προκαλέσουν κάποιο συναίσθημα. Με τον τρόπο αυτό, η όσφρηση είναι η μόνη ανθρώπινη αίσθηση που μπορεί να μας κάνει να ξαναζήσουμε μία συγκίνηση ή στιγμή του παρελθόντος, χωρίς να το συνειδητοποιούμε καν. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι αυτή η ξεχωριστή δυνατότητα της ανθρώπινης όσφρησης ήταν απευθείας εμπλεκόμενη με το κυρίαρχο ζήτημα της επιβίωσης του είδους μας.

Οι εγκεφαλικές περιοχές – ορισμένες φορές απομακρυσμένες μεταξύ τους – είναι συνδεδεμένες συνολικά και με όσες ελέγχουν το σώμα . Αυτός είναι ο λόγος που ανατριχιάζει το δέρμα μας, επιταχύνονται οι χτύποι της καρδιάς, ή αρχίζουμε να τρέμουμε. Επίσης επικοινωνούν με όσες ελέγχουν την προσοχή μας, γι αυτό συχνά μοιάζουμε απόντες για κάποιες στιγμές, χαμένοι στον ενδόκοσμο. Και ξάφνου, δύο στιγμές αργότερα, εμφανίζεται άλλο ερέθισμα που μας θέτει σε κατάσταση συναγερμού για κάποιον πιθανό ζωτικό κίνδυνο. Έτσι η κατάσταση χασίματος που ευρισκόμασταν απειροελάχιστη ώρα πριν περνάει σε δεύτερο ή τρίτο πλάνο, ή απλούστατα εξαφανίζεται και τίθεται σε εφαρμογή ένα σύστημα για πάλη και προσωπική επιβίωση.

Και, πώς αλλιώς να το κάνουμε, όλο αυτό που περιγράφεται συνδέεται με τον κόσμο των συναισθημάτων. Στο μάθημα της νευροφυσιολογίας, ο καθηγητής διαβεβαίωνε υπερήφανος: «Εάν για κάτι δεν χωράει καμία αμφιβολία είναι ότι η καλύτερη παέγια του κόσμου είναι αυτή της μάνας μου»! Και εγώ που τον άκουγα σκεφτόμουν: «Για την παέγια δεν ξέρω, αλλά το καλύτερο κοκκινιστό το φτιάχνει η δική μου»!

— Αποκαλούμε κανναβοειδείς τις χημικές ουσίες που συνδέονται με τους υποδοχείς του σώματος και του εγκεφάλου, οι οποίοι έχουν λάβει το ίδιο όνομα με τις ουσίες του γνωστού σε όλους μας ναρκωτικού φυτού.

— Οι φυτοκανναβοειδείς, είναι ουσίες που περιέχονται στο φυτό της κάνναβης (μαριχουάνα), το οποίο χρησιμοποιείται ως ναρκωτικό. Προκαλεί πολλά συμπτώματα, ορισμένα ευχάριστα που σχετίζονται με το εσωτερικό σύστημα της ανταμοιβής, το οποίο και ενισχύει συμπεριφορές εθισμού. Ένα ακόμα αποτέλεσμα είναι ότι επηρεάζει με τρόπο άμεσο την εκμάθηση και την μνήμη.

— Λιγότερο γνωστό αλλά πολύ σημαντικό είναι το ενδοκανναβοειδές εσωτερικό μας σύστημα, που σχηματίζεται από ουσίες που συνθέτει μόνος του ο ίδιος μας ο οργανισμός. Στις πολλές λειτουργίες του συστήματος αυτού, ξεχωρίζουμε την δράση του ως προς την μνήμη.

— Καθώς δεν θα ήταν αποτελεσματικό να ενθυμούμαστε όλο αυτό που βιώνουμε στο διάβα της ζωής μας ή όλα όσα μαθαίνουμε, το προαναφερθέν σύστημα αναλαμβάνει να βελτιστοποιήσει την μνήμη, ωθώντας στην λήθη πληροφορίες που θεωρεί άσχετες με την προσπάθειά μας για επιβίωση, εκτοπίζοντας οτιδήποτε δεν χρειαζόμαστε προς όφελος της αποθήκευσης πληροφοριών και δεδομένων που μας βοηθούν να διατηρούμε ένα κατάλληλο συναισθηματικό επίπεδο.

— Αλλά με προσοχή, οι εξωτερικές κανναβοειδείς ουσίες δεν είναι τόσο επιλεκτικές. 

El Pais Semanal ~ La Magdalena de Proust