Susog sa “The Teacher Factor” ni Randy David.
Yaon sa Philippine Daily Inquirer, July 18, 2021

Sa sakong column kan sarong semana, pigtawan ko nin duon kun pàno nakakatabang an lenguaheng ginagamit sa pagtokdò sa pagkanood Kan Mga estudyante—lalo na kan mga aking nagpoporoón pa saná.

Susog sa nagkapirang pag-adal, orog daang nadidipisilan an mga estudyante kun an lenguaheng ginagamit sa pagtokdò sainda—halimbawa sa Mathematics o Science—iba man sa lenguaheng ginagamit ninda sa harong.

Kun an mga estudyante nakakanood palan pag naiintindihan ninda an lenggwahe kun sain ini tinotokdò, tama lang na gamiton an mother tongue, poon halimbawa ngaya sa mga enot na taon.

Dai nagkakauruyon an gabos sa isyung ini. 

An mga aki kan inaapod na middle-class—o sabihon tang idtong nakakaangat sa mga kasaraditan—mayong problema kun English an gagamiton sa classroom. Kadaklan sainda nagdarakula sa harong na pirmi nang duwang lenggwahe an ginagamit. Para sainda, jologs kun gagamiton an Bikol—o Tagalog o Hiligaynon—man ngaya sa classroom. Garo man saná sindang pigpipiririt na makanood sa lenggwaheng dai man husto.

Dangan sa gabos na nasyon na nag-ako nin kahilwayan pagkatapos kan Gierra Mundial Numero Dos, kita idtong enot na nakausad sa pag-uswag kawasà kan English, na pinabisto sato kan mga Kano sa mga public school. Sarong henerasyon [nin mga Pilipino] an duminakulang edukado asin nagtataram English. Pigpara-padara baga sato kan mga kataraid na nasyon an mga aki ninda ta nganing makanood English. Tàno ta hahaleon ta pa an bentaheng ini?

Para kaya sainda, kun matibay ka sa English, máuswag an buhay mo—an English iyo an pamaági para sa “magandang buhay”. Para sainda, bako man talagang issue na English an gamiton sa pagtokdò. 

Segun sainda, bakong English an problema sa edukasyon sa Pilipinas. An problema yaon sa surusuan sagkod kurulang na classroom; sa mga rugado sagkod na dai-tarataong mga paratokdò; sa kurulang na marahay na mga materyales sa pagtokdò.

Para sainda, an problema sa edukasyon digdi sato yaon sa gutom sagkod malnutrisyon na sinasapo kan mga kaakian—lalong-lalo na idtong mga aki kan kasaraditan.

An gabos na ini iyo an kawsa kun tàno an mga kaakian ta “pinupurot sa kangkongan” pag-abot sa mga international assessments na ‘yan. Ta nganing mataparan ini, kaipuhan man nanggad dugangan ta an budget sa edukasyon.

Hale sa budget na ini, tagamahan ta kuta an pagpaadal sa satong mga paratokdò. Pagkatapos baga kan nakaaging Gierra Mundial kaidto, kadakuldakul na Pilipino an pinaaradal nganing mahasà sa pagtokdò nin English. Kadaklan sainda nagin mga principal o supervisor kan mga public school. Dangan tinorokdoan ninda si saindang kairiba sa paggamit kaini bilang pangenot na lengwahe sa pagtokdò.

Nagtápos ako sa public elementary school sa Pampanga. Biristado ko pa an gabos kong maestro asin maestra poon Grade 1 asta Grade 6. Tandà ko pa an mga lalawgon ninda. Mauurag sinda gabos. Bilib ako sainda ta matibay sindang magtaram nin English o Kapampangan man kun kinakaipuhan.

Magayonon sindang magtokdò. Para sako, sinda an panalmingan kan mga tawong edukado. Iyo man ini an pagmátì ko sa gabos na maestro asin maestrang tuminaták sa sakong pagkatawo pag-abot sa college sagkod graduate school.

An mga árog kaining paratokdò—susog ki Humberto Maturana, sarong biologist na taga-Chile—“dai lang minahirás nin pagkaáram; tinotokdò pa ninda sa mga aki kun pàno mabuhay. Sa pamaáging ini, an mga rule sa arithmetic, law sa physics o grammar, naaaráman; [alagad] para sa mga aki, mismong an maestra asin maestro ninda an saindang talagang nanonòdan.”

“Andam an mga aking makanoód nin dawà ano, basta mayò saná saindang magsabing—“O, masakiton daw an Math!”, o kaya “Boring bagá an Grammar”; o “Mas ‘boríng’on daw an Biology!” 

Susog pa ki Maturana, kaipuhan dangogon na marhay kan mga paratokdò an mga estudyante ninda—dangan dangogon nindang marhay an saindang pagdangog. Hapoton man nanggad ninda kun ano an nadadangog sainda kan mga estudyante. Kaipuhan magpursigi an maestro o an maestrang gibohon ini—orog na para duman sa mga dai nakakadungan sa kadaklan sa klase. 

Pinakamahalaga an huring puntong ini—kawasà kayà digdi, mahihiling ta an pagkakaiba kan sistemang naglalangkabà asin nagpapadanay kan dai pagkapantaypantay sa komunidad ta sagkod kan sistemang nagmamàwot na tamaon ini.

Igwa ngonyan debate sa harong mi (an duwa kong aki parehong nagtotokdò sa University of the Philippines) manongod sa kun ano man nanggad an papel kan paratokdò. Saro sainda—an sabi—an paratokdò daa dapat sarong pastor. Kaipuhan sigurohon niyang an mga maluyang makanuod daing gayo nawawalat kan mga matitibay na o madaling makanuod. 

Iniinsister man kan saro na bakong siring ka’yan. Para saiya, an paratokdò sarong gatekeeper—na kumbaga nagbabantay sa kun siisay an málaog o maluwas. Kaipuhan igwa siyang paninindugan na pamantayan asin ipasunod ini. Kaipuhan natataparán niya an mga pangangaipo asin dai nasasayang an ano man na naaabot kan mga matitibay na.

Para man sakò—na nagin paratokdò sa laog nin apat na dekada—pareho kaipuhan an mga ini. Pareho sinda mahalaga—dai kaipuhan na magkontrahan.

Nagkakaproblema saná kun kawasà naherak kayà daa, dángan pinarasár na saná dawà dai man tatao magbasa. Hunà kan mga paratokdòng ini nakakatabang sinda. An dai ninda aram—tinugutan saná nindang an dai man tatao dai man talaga makadungán asin mahirakan na saná kan balinsngag na sistema kan edukasyon. 

Problema man giraray kun an hábol ta na saná idtong mga pamantayan sa urag o katibayan man ngayá, na mayò nin lábot o pakimàno sa dai-man-talaga-pararehong oportunidad kan mga kaakian ta.