Vijf Nederlandse Gemeenten moeten tekst en uitleg geven aan de Autoriteit Persoonsgegevens over Het Gebruik Van een fraude-algoritme. In hun rapportage moeten de gemeenten onder meer ingaan op het advies dat zij kregen van de functionaris gegevensbescherming, en wat zij daarmee gedaan hebben. Ze krijgen hiervoor twee maanden de tijd.

Dat meldt de toezichthouder in een persverklaring.

Dit moet je weten over de fraudescorekaart

De fraudescorekaart is een instrument dat in 2003 is ontwikkeld door toenmalig staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Mark Rutte. Zijn doel was om bijstandsfraude in een vroeg stadium op te sporen en in de kiem te smoren. Rutte vond dat te veel mensen misbruik maakten van het sociale vangnet in ons land en er geen prikkel was om een betaalde baan te zoeken.

Het algoritme van de fraudescorekaart maakte gebruik van een groot aantal variabelen, waaronder woonplaats, adres, inkomen, opleidingsniveau, beroep en geslacht. Aan de hand van deze kenmerken berekende het algoritme hoe groot de kans was dat iemand uitkeringsfraude zou plegen. Wie in een woonwagenkamp of achterstandswijk woonde, kreeg daarvoor punten op zijn fraudescorekaart. Hoogopgeleiden en mensen met een koopwoning kregen geen punten. Burgers met 950 punten of meer werden door het systeem aangemerkt als potentiële fraudeur.

In totaal werken 158 gemeenten met de fraudescorekaart. Begin 2020 zette de rechtbank een streep door het initiatief. De rechter oordeelde dat het systeem discriminatie in de hand werkte en een inbreuk vormde op de privacy van burgers. Tot slot was het gebruik van dit systeem in strijd met de Europese privacywetgeving.

Vakbond FNV dient klacht in bij toezichthouder over fraudebestrijdingssysteem

Vijf gemeenten -Nieuwegein, Houten, IJsselstein, Lopik en Veenendaal- bedachten een variant op de fraudescorekaart: de DPS-Matrix. In juni 2022 stelde een journalistencollectief, bestaande uit Lighthouse Reports, Argos en NRC, kritische vragen over de inzet van het fraudebestrijdingssysteem. Pas op dat moment besloten de gemeenten om de stekker uit het initiatief te trekken.

FNV opende op dat moment een meldpunt waar uitkeringsgerechtigden konden controleren of ze door de gemeente als ‘potentiële fraudeur’ waren bestempeld. De vakbond kreeg 165 meldingen, waarvan de helft niet wist dat ze een sterretje achter hun naam hadden staan. De Belastingdienst voerde bij hen extra controles uit en moesten (tien)duizenden euro’s terugbetalen.

Daarop diende FNV een klacht in bij de Autoriteit Persoonsgegevens.

‘Je moet er blind op kunnen vertrouwen dat de overheid niet onnodig informatie opslaat’

De toezichthouder roept de gemeenten op om toelichting te geven over waarom zei na de rechterlijke uitspraak en een oproep van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) toch zijn doorgegaan met het fraudesysteem. In hun verslag moeten de gemeenten vertellen wat voor advies ze hebben gekregen van de functionaris gegevensbescherming, en wat ze daarmee gedaan hebben. Ook moeten ze aangeven of er burgers zijn die financiële schade hebben geleden en of zij dit leed gaan compenseren of niet.

Nadat de gemeenten hun rapportage hebben ingediend, besluit de Autoriteit Persoonsgegevens of er vervolgstappen worden gezet.

“Veel zaken lopen uitsluitend via de overheid. Daarin heb je als burger geen keuzevrijheid. Je bent daardoor gedwongen gegevensverwerkingen van de overheid te ondergaan. Juist daarom moet je er blind op kunnen vertrouwen dat dit netjes gebeurt. Dat de overheid niet onnodig informatie over jou opslaat en verwerkt. En dat discriminatie geen rol speelt in jouw contact met de overheid”, zegt AP-vicevoorzitter Monique Verdier.

AP is sinds enkele maanden ook algoritmetoezichthouder

Sinds januari van dit jaar is de Autoriteit Persoonsgegevens naast privacywaakhond tevens algoritmetoezichthouder. Bestuursvoorzitter Aleid Wolfsen benadrukte bij aanvang hoe belangrijk het is dat de AP toeziet op de inzet van algoritmes.

“Transparantie over het gebruik van algoritmes is daarom cruciaal om discriminatie en willekeur te voorkomen. Daarom is het van groot belang dat de Tweede Kamer en het kabinet juist op deze punten stevige ambities hebben en het toezicht op algoritmes goed willen regelen. Dat versterkt de rechtsbescherming en geeft mensen het vertrouwen dat algoritmes en systemen met artificiële intelligentie aan publieke waarden voldoen.”